Wat is narcisme (en wat heeft het met Star Wars te maken?)

Ik heb veel cliënten en gespreksgroepen begeleid in narcisme, en het valt me op dat hoewel narcisme steeds vaker voorkomt (blijkt uit onderzoek), er nog steeds heel veel onbegrip over is. Zowel onder mensen die het meemaken, als mensen die nog nooit een narcist hebben ontmoet. Dat is helemaal niet raar, want narcisme is een heel ongrijpbaar en vreemd fenomeen. Zeker als je het zelf niet hebt meegemaakt, is het lastig uit te leggen.

Toch gaat het ons allemaal aan, ook als jij niet direct met een narcist te maken hebt. Narcisme komt voor tussen ouders en kinderen, partners en vrienden, in daten en ook veel op de werkvloer. De kans is dus heel groot dat jij in ieder geval één iemand kent die lijdt onder een narcistische relatie. En de gevolgen van zo’n relatie kunnen heel heftig en naar zijn. Als jij beter begrijpt wat het is, kun je mensen in je omgeving beter steunen. Steun die van enorm belang is voor mensen die in een narcistische relatie zitten.

Darth Vader

Maar wat is narcisme nou precies? Ik kan dat het beste uitleggen aan de hand van Star Wars. Voor degenen die het verhaal niet kennen, in een notendop: in een galaxy far, far away is oorlog tussen verschillende partijen. Het schattige jongetje Anakin verliest op zijn woestijnplaneet zijn moeder. Dit levert hem een trauma op: eenmaal volwassen ontmoet de liefde van zijn leven, maar hij leeft alleen nog maar uit angst haar te verliezen. Daardoor ontwikkelt hij zich als Darth Vader, die in de sterrenoorlogen figureert als de ultieme bad guy. Hij is alleen nog maar slecht en maakt alles en iedereen om zich heen kapot.

De les hieruit? Dat als je vanuit angst leeft, je uiteindelijk jezelf en de wereld om je heen kapot maakt. En dat is precies wat narcisten doen: zij hebben (vrijwel altijd in hun jeugd) een trauma opgelopen dat hen zó bang heeft gemaakt, dat ze niet alleen steeds uit angst leven, maar dit ook niet van zichzelf kunnen zien. En daardoor maken ze alles om hen heen kapot. En geven anderen daarvan de schuld.

Manipulatie

Helaas (zou ik bijna zeggen) zijn er weinig narcisten die zo duidelijk ‘slecht’ zijn als Darth Vader. Trump is een mooi ander voorbeeld van wat een ‘openlijke narcist’ wordt genoemd, maar veel narcisten zijn ‘verborgen’. Dat betekent dat ze goed kunnen doen alsóf ze het beste met je voorhebben, maar ze leven nog steeds vanuit angst en kunnen dus alleen maar kapot maken. Omdat ze anderen altijd zien als instrumenten om hun doel te behalen, en geen of nauwelijks empathie voelen. De destructie die ze verrichten schuiven ze vervolgens ook op anderen af.

Hoe ziet deze destructie eruit? Narcisten kunnen alleen maar communiceren door te manipuleren. In feite zijn ze alle verbinding met hun kern kwijtgeraakt. Ze voelen in die kern alleen maar angst, dus hebben ze zich totaal vereenzelvigd met hun ego: het ego als afleiding om hun kern niet te hoeven voelen. En dat ego moet koste wat kost in stand worden gehouden. Narcisten kunnen hun behoeften niet direct aangeven, want dan zouden ze daarop afgewezen kunnen worden (en dat prikt hun ego lek). Dus in plaats van direct hun verlangens te communiceren, bespelen ze de mensen om hen heen: manipulatie dus.

Een vorm van manipulatie kan zijn dat een narcist je afwisselend afstoot en aantrekt. Ze doen aan love bombing: jij bent de meest geweldige partner/werknemer/vriend die er is en jullie relatie is fantastisch. Totdat jij bijvoorbeeld een grens aangeeft, dan ineens krijg je te horen dat je lastig ben, of overgevoelig, of ‘een teleurstelling’. Dit is meteen een volgende manipulatietechniek: gaslighting. Als jij een verlangen of grens aangeeft en de ander beschuldigt je hierom van iets negatiefs, dan word je ge-gaslight.

Overigens gebeurt gaslighting veel vaker dan we denken. Als een kind bijvoobeeld verdriet heeft en de ouder reageert daar op met: ‘Jij huilt ook overal om’, dan is ook dat een vorm van gaslighting. Een vorm die in onze cultuur redelijk geaccepteerd is, terwijl het voor degene die het ondergaat ondermijnend en vernederend kan zijn.

Zelfreflectie en empathie

Dat brengt met meteen op het volgende: iedereen manipuleert wel eens. Of zelfs best vaak. Maar dat iemand manipuleert, betekent niet dat hij of zij een narcist is. Wat iemand narcistisch maakt, is de vraag in hoeverre hij verantwoordelijkheid kan nemen voor zijn acties. Als je iemand aanspreekt op zijn gedrag en hij kan (al is het maar na een tijdje) naar zichzelf kijken, jou zien in jouw behoeften en je respectvol antwoord geven, dan is er misschien niet zoveel meer aan de hand. Iedereen doet wel eens een ander pijn.

Maar narcisten kunnen dit dus niet. Die zullen altijd proberen met weer een andere manipulatietechniek te ontkomen aan hun verantwoordelijkheid, hun aandeel in de relatie met jou. Hun ego kan dit simpelweg niet aan, dus je gaat door een narcist nooit gezien worden in wat jij nodig hebt. Een narcist heeft geen zelfreflectie, en geen empathie. En dat kun je voelen. Jouw gevoel is daarmee de beste indicatie of je met een narcist te maken hebt. Voel je je steeds leeg, gespannen, verloren en verward in contact met iemand? Wees dan op je hoede.

Gevolgen

De gevolgen van een relatie met een narcistische ouder, (ex)partner of werkgever kunnen enorm zijn. Bedenk maar: als jij langere tijd wordt gezien als instrument terwijl je denk dat iemand om je geeft. Als jou steeds wordt verteld dat er iets mis met je is, dat je je schuldig moet voelen, je voor jezelf moet schamen. Dan gaat je zelfvertrouwen en levensvreugde vanzelf omlaag. Langzaam maar gestaag. En dat is precies wat de narcist (bewust of onbewust) wil, want die heeft daardoor controle over je. En jouw omgeving begrijpt het vaak niet, omdat narcisten vaak goed kunnen doen alsof ze liefdevol en respectvol zijn. Pas als je intiemer met ze te maken hebt en conflicten met ze doormaakt, krijg je door dat er iets niet klopt.

Als jij langdurig met een narcist te maken hebt, ben je waarschijnlijk steeds meer je best gaan doen, maar ben je altijd bang dat je tekort schiet. Denk je dat er iets mis met je is. Voer je gesprekken met de narcist die verwarrend zijn en je vaak achterlaten met een leeg, schuldig, rotgevoel. Pieker je steeds meer over wat je anders had moeten doen. Als dit lang duurt, ga je je steeds leger voelen en je leven als steeds zwaarder ervaren.

Je kunt niet goed keuzes meer maken. Je gaat je somberder voelen. Je voelt je steeds minder waard en onzekerder. Het is alsof je levensenergie wordt afgetapt. Je ervaart veel stress, slaapt mogelijk minder goed en kunt fysieke klachten krijgen.

Andere tekenen kunnen de overlevingsstrategieën zijn die jij jezelf aanleert om je staande te houden (vooral als je een narcistische ouder hebt). Denk aan: pleasegedrag, perfectionisme, steeds maar doorgaan terwijl je uitgeput bent (je eigen grenzen niet meer voelen), vaak besluiteloos zijn, veel schaamte over jezelf.

Herstellen en gelukkig worden

Kun je jouw zelfvertrouwen, levensvreugde, geluk en verbinding met je kern weer terugvinden? Ja! Sterker nog, ik ben ervan overtuigd geraakt dat het doormaken van een narcistische relatie je, spiritueel gezien, ook iets kan brengen. Want je bent niet voor niets in een narcistische relatie terecht gekomen. Niet omdat jij ergens schuld aan hebt of ‘fout’ bent! Maar wel omdat je bijvoorbeeld te leren hebt je gevoel te volgen, je grenzen aan geven, je diepste verlangens en authenticiteit te om omarmen. Hier zal ik in een latere mail meer over vertellen.

Als jij wilt helen van een narcistische relatie, dan is het belangrijk dat je vijf stappen doorloopt. Deze ‘fasen van herstel’ herken ik bij iedereen die door herstel na een narcistische relatie heen gaat (inclusief mezelf). Deze Vijf Fasen van Herstel zijn:

1. Schuldgevoel (je denk nog dat alles aan jou ligt)

2. Verbijstering (je krijgt door dat iets aan de ander niet klopt)

3. Slachtofferschap (je gaat voelen dat wat jou is aangedaan, echt niet oké is)

4. Rouw (je kunt het verdriet toelaten over alles wat je had willen krijgen van deze persoon, maar niet kreeg. Over hoe je jezelf hebt moeten verloochenen om je staande te houden)

5. Opbouw (je komt helemaal in verbinding met jouw kern en gaat weer leven vanuit (zelf)vertrouwen, authenticiteit en sprankeling)

In een latere blog zal ik dieper ingaan op deze Vijf Fasen. Dan geef ik je per ‘fase’ ook oefeningen die je kunt doen om deze fase op een gezonde manier te doorlopen.